Məhəmməd Füzulinin yaradıcılığında poetik fiqurlar

Açar sözlər: klassik poeziya, lirik növ,divan ədəbiyyatı, qəzəl janrı, mətinlə beyt, poetik təcrübə

Giriş: Uzun əsrlər boyu qəzəl lirik növün geniş yayılmış janrlarından biri kimi ərəb, fars və türkdilli xalqların poetik təcrübəsində lirik növün geniş yayılmış janrlarından biri kimi özünəməxsus yer tutmuşdur. İşlənmə səviyyəsinə görə qəzəl Şərq xalqlarının əbəbi-bədii yaradıcılıgında aparıcı janrlarından hesab olunur. Divan ədəbiyyatı tərtib edilmiş poetik janrlardan ibarətdir.

Şübhəsiz ki, Divan yalnız qəzəllərdən ibarət olmur, onun tərtibi prinsiplərində digər klassik janrlar da genis yer alır ” Divanda əsərlər adətən, bu qayda ilə tərtib edilir; əvvəl munacat sonra nət, daha sonra isə qəsidələr tərcibəndlər, tərkibəndlər, mürəbbelər, müxəmməslər. müsəddəslər, saqimələr və s. gəlir. Bölmələrin özləri də müəyyən qayda ilə qurulur; məsələn qəzəllər bölməsindəki əsərlər ərəb əlifbasına uyğun olaraq düzülür, yəni bu və ya başqa qəzəl qafiəsinin, yaxud rədifinin hansı həriflə qutarmasından asılı olaraq divanda əlifda sırasına uyğun yer tutur.

Divan əlifbasında qafiyənin rəngarəngliyinə böyük əhəmiyyət verilirdi. Şair məsələn, qəzəllərin qafiə və rədiflərin müxtəlif həriflərlə qutarmasına, yeni əsərdən-əsərə yalnız məzmunca deyil, qafiyələrin son hərifi etibarı ilə dəyişib yeniləşməsinə çalışırdı.

Qəzəl onun mənşəyi, bədii strukturu, əsasən Şərq xalqlarının ədəbi təcrübəsində qazanmış olduğu özünəməxsus özəlliklər uzun müddətdirki, elmi-nəzərin fikrin diqqət mərkəzindədir. Qəzəl yaranma və mənşə etibarıilə ərəb ədəbiyyatına aid olub, klassik yazılı ədəbiyyatın geniş yayılmış yanrlarından biri hesab olunur. Lirik növün aparıcı janrlarından olan qəzəl Yaxın və Orta şərq, Cənubi-Şərqi Asiya, həmçinin Azərbaycan poeziyasında ən çox işləklik qazanan nümünələrindəndir. Əruz vəzninin müxtəlif bəhrələrində yazılır. Qəzəl əsasən 5-12 beytdən ibarət olur. Qəzəlin ilk beyti mətlə,son beyti məqtə adlanır. İki misra beyt adlanır,Mətlənin hər iki misrası həmqafiyə olur. Qalan beytlərin isə sonu mətlə ilə qafiyələnir. Məqtədə şair təxəllüs və ya adını göstərir.

Azərbaycan poeziyasında ilk qəzəl nümunələri ərəb və fars dilində qələmə alınmışdır. Azadə Rüstəmova və digər tanınmış tədqiqatçılar qeyd edirlərki Azərbaycan ədəbiyyatında ilk qəzəllər XI əsrdə yaşayıb-yaratmış Qətran Təbrzliyə məxsusddur. XII əsrdə isə Fələki Şirvani, Mücirəddin Beyləqani, İzzəddiən Şirvani, Əbülüla Gəncəli, Xəqani Şirvani və Nİzami Gəncəvi fars dilində misilsiz qəzəl nümünələri yratmışlarş Azərbaycan dilində ilk qəzəlin müəllifi XIII ısrin sonları-XIV əsrin əvvələrində yaşamış Həsənoğlu olmuşdur.

Orta əsr Azərbaycan və müsəlman Şərqində lirik-rübabi şeirin böyük ustadı hesab olunan Məhəmməd Füzulinin poetik irsi uzun əsrlərdir ki, özünün sənət möcüzələri ilə oxucu qəlbinə yol tapır, hər dəfə onun yaradıcılıq dünyasına baş vuran araşdırıcılarının heyrətinə səbəb olur.

Təbii ki, bir sənətkar kimi Füzuli özünə qədərki ədəbi təcrübədən kifayət qədər faydalanan bir sənətkar idi. Bu mənada onu ənənəyə tamamilə yad bir qələm və düşüncə sahibi hesab etmək də doğru olmazdı. Ancaq Füzuli dühasının böyüklüyü və intəhasızlığı ondadır ki, o, ənənənin özünə orijinal məziyyətlər gətirə bilir, necə deyərlər, ona xüsusi bir yanaşma ilə yeni məzmun və ideya-sənətkarlıq məziyyətləri aşılaya bilir. Bunu konkret bir mövzuya müraciət nümunəsində yaxından müşahidə etmək olar.

Məlumdur ki, Şərq xalqlarının ədəbiyyatında ərəb əfsanəsi hesab edilən “Leyli və Məcnun” mövzusunda qələmə alınan çoxsaylı epik nümunələrə rast gəlmək olar. Bu mövzuların böyük əksəriyyətində əfsanəyə yeni məzmun və mündəricə gətirildiyini iqrar etmək çətindir. Füzulinin qələmə aldığı “Leyli və Məcnun” doğrudan da, əsil sənət əsəri kimi özünün orijinallığı, bənzərsiz sənətkarlıq məziyyətləri ilə seçilən bir poetik hadisədir. Poemanın uğurlu təminatını yalnız bir vasitə ilə izah etmək çətindir. Şairin yeri gəldikcə, ən müxtəlif bədii vasitə və üsullardan istifadə etməklə öz yaradıcılıq qayəsinə nail olması şübhəsizdir.

Füzuli qəzəllərində olduğu kimi, epik əsərdə də poetik fiqurlardan və təsvir vasitələrindən yaradıcı şəkildə istifadə etməyə nail olur. Buna nümunə olaraq təbiət təcəssümlərini göstərmək olar. Məcnunun dağ ilə söhbəti əslində onun öz eşqi yolunda çəkdiyi cəfaları daha qabarıq və təsirli şəkildə poetik ifadəsinə zəmin yaradır. Ovçu əlindən xilas etdiyi ceyranla bağlı səhnələr də Məcnun daxili-mənəvi aləmi, iztirab və sarsıntıları ilə üst-üstə düşməsi ümumi bir vəhdət yaratdığı göz qabağındadır. Bəzən təbiət təcəssümü müasir nəzəri ədəbiyyatlarda şəxsləndirmə ilə də əvəzlənir.

Burada mövzunun özünə gətirilən yeniliyi təkcə şairin öz dövrünün gerçəkliklərini epik nümunəyə gətirməsi ilə məhdudlşdırmaq olmaz. Əsərdə bütün bədii strukturu çevrələyən yenilik həm də bədiilik və obrazlılığın təminatçısı olan poetik fiqurlardan və təsvir vasitələrindən fəal şəkildə istifadə edilməsindədir.

Bədii təsvir vasitələrindən istifadə manerasına görə doğrudan da Füzuli yaradıcılığı özünün fərdi keyfiyyətləri ilə seçilir. Nəzəri ədəbiyyatşünaslıqda bədii təsvir vasitələri bir poetik fiqur olmaq etibarilə dilin imkanları ilə müəyyənləşməsi bu mənada doğru bir yanaşmadır.

Zəif və leksik tərkibi zəngin olmayan dil bədii təsvirin çeşidli nümunələrindən yararlanma imkanlarını heç bir vəchlə nümayiş etdirə bilməz. Bu doğru qənaətdir ki: “Bədii dil – xüsusi və yüksək ifadə mədəniyyətidir. Yazıçı ayrıca bir diqqət və məhəbbətlə sözləri seçib, bir-birinə quraşdıraraq dil mədəniyyətinə nail olur. Lakin dilin gözəlliyi heç də yalnız söszlərin təşkilindən asılı deyildir. Dil yazıçının dünyagörüşü ilə, fikir aləmi ilə bağlıdır. Fikir aydın olmadığı zaman, dil də aydın olmaz, fikir dolaşıq olduğu zaman, dil də dolaşıq olur. Yazıçının həyat təcrübəsi nə qədər geniş, müşahidəsi və fikri nə qədər sanballı olursa, onu dili də o qədər zəngin və tükənməz olur.

… Bu, dil mədəniyyətinin bir tərəfidir. Lakin bundan başqa, bir də söz ustalığı vardır ki, buna da yalnız sözün qiymətini və vəznini bilən sənətkarlar nail ola bilərlər.”

Klassik ədəbiyyat üzrə divan əədəbiyyatı sözlüklərində bədii təsvir vasitələrinin məcaz adı altında və məcazlardan istifadə edilməklə yaradılması haqqında irəli sürülən fikirlər bu baxımdan diqqəti cəlb edir: “ Məcaz ərəb sözüdür, yeri təcavüz mənasını daşyır, həqiqəti ifadə etmir, məcazi mənasını əks etdirir. O mettafora da adlanır. Keçilib gedilən yer mənasını daşıyır, qeyri-müstəqim mənada ifadə işlənməsi üsulu ilə yaradılaraq , bədii ifadə deməkdir. İki hadisə və əşyanın qarşı-qarşıya qoyulması ilə məcaz yaradılır.

Məcazlar istiarə, təşbih, məcazi-mürsəl, təriz (etiraz etmə), təşxis (tanınma, fərqləndirmə), kinayə (tənə söz, toxunan söz), intaq (söyləmə, dilləndirmə) və s. bədii sənətlərə əsaslanır. Məcazlar gerçəkliyin ziddinə olaraq üz-üzə durur, məcazlarda gerçək anlam deyil, bədii fikrin obrazlı ifadələri üstünlük təşkil edir.

Məcazlı təfəkkür, məcazlı düşünmək – məcazlı bədii dildir, surət və məcazlı deyim ifadəsidir. Həqiqi və gerçək anlayış və fikrin bədii qayəsi məcazlarla gizlin və örtülü şəkildə özünü göstərir.”

Məhəmməd Füzulinin yaradıcılığında hal-hazırda bədii təsvir vasitələri kimi təsnifatı aparılan poetik fiqurların demək olar ki, böyük əksəriyyəti fəal şəkildə iştirak edir. Buna nümunə olaraq simvolları (rəmzləri), alleqoriyanı, epiteti, təşbihləri, metaforaları, metonimiyaları, mübaliğələri və kinayələri göstərmək olar.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Füzuli yaradıcılığının belə bir elmi-nəzəri müstəvidə tədqiq və araşdırılmasının tarixi keçən əsrin 40-cı illərinə təsadüf edir. Qüdrətli qələm və istedad sahibi olan şairin yaradıcılığına xas olan sənətkarlıq sirlərinin çözülməsində bədii təsvir vasitələrinin xüsusi iştirakı var. Belə bir təhlil və yanaşmaların aparılması isə sehr və müəmmalar tülünə bürünmüş bu poetik irsin mövzu və ideyalar aləmi ilə paralel şəkildə şairin bənzərsiz bədii kəşf və tapıntı səviyyəsində dəyərləndirilməyə tamamilə layiq olan yaradıcılığı haqqında fikir yürütməyə zəngin material verir.

Alleqoriyanın belə bir sıralanmada bir bədii təsvir vasitəsi kimi verilməsi göz qabağındadır. Maraq doğuran bir cəhət də odur ki, Füzulinin lirikikasında və nəsr əsərlərində alleqoriyadan istifadə edilməsi halları ilə də qarşılaşmaq mümkündür. Ancaq alleqoriyanı bədii təsvir vasitəsindən “çıxararaq” onu az qala epik təhkiyənin və növün janrınına çevrilməsi baxımından ciddi mübahisələrə səbəb olan “Söhbətül-əsmar”da (“Meyvələrin söhbəti”ində – R. Ə. ) daha geniş təqdim edilməsi də ikili yanaşmadan özünəməxsus şəkildə, ustalıqla istifadə edilməsini burada xüsusi qeyd etmək lazımdır.

Şairin yaradıcılıq irsinin ilk dəfə nəzəri aspektdə araşdırılmasına nümunə kimi Mir Cəlalın “Füzulinin poetik xüsusiyyətləri” adlı monoqrafiyasını göstərmək olar.

Həmin monoqrafiyanın annotasiyasında şairin poetik irsinin sənətkarlıq xüsusiyyətləri belə xülasə olunur: “Füzulinin poetik xüsusiyyətləri” adlı əsərdə böyük şairin sənətə, şeirə baxışı verilir. Onun bədii dil xüsusiyyətləri, söz ehtiyatı, xalq dilindən necə istifadə etməsi, təsvir və ifadə vasitələrindən ətraflı bəhs olunur. Şairin lirikasında, insan hiss və fikirlərinin dərin və mükəmməl əhatəsi göstərilir.

Bundan başqa avtor (oxu: müəllif – R. Ə.), Füzulinin şeir texnikası, şeirinin vəzni, qafiyəsi, rədifləri, bölgüləri üzərində artıq dayanır. Füzulinin Azərbaycan şeirini çox yüksək pilləyə qaldırıldığını isbat edir. Bu əsər böyük şairin sənətkarlıq hünərini təhlil etmək təşəbbüsünü qarşısına qoyan ilk mühüm addımdır.”

Füzulinin poetik sənətkarlığına əlvan fikir və düşüncələr toxuyan bədii təsvir vasitələrindən biri də təşbihlərdir. Təşbihlər məlum olduğu kimi, məcazın ən geniş yayılmış növlərindən biridir. Ondan Füzuli yaradıcılığında gen-bol işlədilməsi heç də təsadüfi hesab olunmamalıdır. Şair hal və vəziyyətin ən incə məqamlarını izhar etmək üçün məcazlardan, xüsusi olaraq təşbihlərdən bir bədii vasitə kimi istifadə etməyə daha çox üstünlük verməyə çalışırdı.

Əslində şairin məcazlarla zəngin poetik irsində bənzədilənlə bənzəyənin arasında oxşar xüsusiyyətləri tapıb üzə çıxarmaq, bədii sözün imkanlarından maksimum dərəcədə istifadə edilməklə gerçəkləşir. Bu mənada Füzulini öz dövrünün və özündən sonrakı yaradıcılıq mərhələlərinin şairi kimi gündəmdə saxlayan məziyyətləri sözə bağlılıqda axtarmaq və dəyərləndirmək ən düzgün yanaşma hesab oluna bilər.

Son illərin araşdırmalarında bədii təsvir vasitələrinin xüsusi növü olan təşbihləri məcazın bir növü olmaqla, poetik fiqur kimi təqdim edilməsi maraq doğuran yanaşma kimi diqqəti cəlb edir, bu istiqamətdəki mübahisələrə müəyyən dərəcədə aydınlıq gətirməsi ilə yadda qalır. Akademik Teymur Kərimli Füzuli yaradıcılığında poetik fiqurlar sırasına təcnisi də daxil etməklə, şairin bədii təsvir vasitələrindən özünəməxsus şəkildə istifadə etdiyini əyani şəkildə təsdiqləməyə çalışır. Bu baxımdan onun ayırma poetik fiqurundan Füzulinin bir vasitə kimi istifadə etməsi ilə bağlı fikirləri diqqəti cəlb edir: “İndiyə qədər poetikaya dair araşdırmalarda əsasən bədii təzad poetik fiqurunun məna tutumu daxilində öyrənilən ayırma poetik fiquru, əslində, bənzətmə fiqurunun məna antonimi kimi götürülüb nəzərdən keçirilə bilər. Bu termin ilk dəfə elmi dövriyyəyə bizim tərəfimizdən daxil edilir. Buna görə də mümkündür ki, onun ifadə etdiyi poetik və semantik tutuma görə mütəxəssislər adını daha da dəqiqləşdirsinlər. İlk öncə, biz də, “bənzətmə sözünə uyğun olaraq, həmin poetik fiquru “fərqlətmə” adı altında təqdim etmək istəyirdik. Ancaq “fərq” ərəb sözü, “ayrı” türk sözü olduğundan, son anda üstünlüyü “ayırma” termininə verdik.”

Füzuli yaradıcılığında təşbihləri lirik şeir şəkillərindən ibarət “Divan”ındakı ayrı-ayrı beytlərdə, o cümlədən bütöv bir qəzəlin nümunəsində və epik irsinin zirvəsi hesab olunan “Leyli və Məcnun” poemasında izləmək mümkündür. Poemadakı mədrəsə təhsilinin təsvirini verən qısa bir nümunə bu baxımdan səciyyəvidir:

Bir səf qız oturdu, bir səf oğlan
Cəm oldu behiştə huri-qılman.

Şairin poetik irsində, xüsusi olaraq lirik şeirlərindən ibarət olan “Divan”ında bədii təsvir vasitələrindən gen-bol istifadə olunması da tədqiqatçıların diqqətini cəlb edən mühüm yaradıcılıq məziyyətlərindəndir.

Məsələn, “Ah eylədiyim sərvi-xuramanın üçündür” mətləli qəzəlində bənzədilənlə mənzəyən arasında yaxınlığın, oxşar cəhətlərin bir araya gətirilməsi, əlbəttə, şairin yenilikçi bir yanaşması və poetik hünəri hesab oluna bilər:

Ah eylədiyim sərvi-xuramanın üçündür,
Qan ağladığım qönçeyi-xəndanın üçündür

Sərkəştəliyim kakili-mişkinin ucundan,
Aşüftəliyim zülfü-pərişanın üçündür.

Bimar tənim nərgisi-məstin ələmindən
Xunin cigərim ləli-dürəfşanın üçündür.

Burada bənzədilənlə bənzəyən arasında əlaqələrin bilavasitə ilk baxışda məşuqa məxsus əlamətlər üzərində qurulmasını da zənn etmək olar. Aşiqin ah etməyinə səbəb olan boy-buxun gözəlliyinə həsrət qalmağı da burada düşünmək olar. Ancaq qan ağlamağın səbəbləri, ondan dolayı yaranan təəssürat açılmaqda olan qönçə ilə bağlıdır.

Bu, istər-istəməz adı çəkilməsə də, klassik ədəbiyyatda uzun müddət üşləklik qazanan bülbül obrazını göz önündə canlandırır. Belə poetik gedişlər, gözəgörünməyən obrazların adlarının belə çəkilmədən təsəvvürdə canlandırılması üsulu, əlbəttə, bədii təsvirin imkanlarını genişləndirən qeyri-adi bir cəhd kimi də dəyərləndirilə bilər.

Füzuli irsinin tanınmış tədqiqatçılarından olan professor Sabir Əliyevin qənaətincə: “Zahirən belə düşünmək olar ki, bu sözləri düzməkdə elə bir çətinlik yoxdur; sərvi-xuraman, qönçeyi-xəndan, zülfi-pərişan, ləli-dürəfşan və habelə. Lakin şeirə dərindən diqqət etdikdə və Füzuli üslubu ilə azacıq tanış olduqda məlum olur ki, bu “tapdanmış” və “çeynənmiş” ifadə və izafətlər Füzuli qələmində tamamilə yeni məzmun kəsb edir. Bir çox şairlərdən fərqli olaraq, Füzuli bəzən yerinə düşməmiş və ya “laxlayan” bu tanış sözləri yerinə salır, bərkidir, onları “kolaritli” bədii havada öz təbii fikir axarına yönəldir, öz “xidmət” sahəsinə qoşur. Bu misralarda fikirlər sözlərə elə “qablaşdırılıb” – geyindirilmişdir ki, bunları dəyişmək, əvəzləmək, qurdalamaq qətiyyən mümkün deyil.”

Belə nümunələri istənilən qədər gətirmək mümkündür. Bu, bir daha onu təsdiqləyir ki, qüdrətli qələm sahibləri uzun müddət işlədilən bənzətmələrdə yenilik yaratmaq istedadını nümayiş etdirmək iqtidarında olurlar. Doğru qənaətdir ki, bədii təsvirdə ənənə halına çevrilən anlayışların, poetik obrazların dəfələrlə işlədilməsi o qədər də məqbul sayıla biləcək bir cəhd hesab olunmur. O, bəzən sənətkarı yenilikdən, yeni yanaşmalardan uzaqlaşdıra da bilir. Tamamilə fərqli bir mənzərənin də üzərindən sükutla keçmək olmur. Yaradıcılığının ilk dövrlərində Füzuli tilsimindən çıxa bilməyən və birmənalı şəkildə demək olar ki, sənətkarlıq baxımından qəzəlin yaxşı nümunələrini yaradan Mirzə Ələkbər Sabir həmin qəzəlin forma əlamətlərini saxlamaqla, lirik məzmun və mündəricəni catirik plana köçürməklə Füzuli ənənələrini yeni bir yaradıcılıq istiqamətində davam etdirilməsinə nail olur:

Ah eylədiyim nəşeyi-qəlyanın üçündür,
Qan ağladığım qəhveyi-fincanın üçündür.

Bəz eylədiyim hədyəvü ehsandan ancaq,
Ümdə qərəzim kisəvü həmyanın üçündür.

Sərgəştəliyim xərməni-buğdalar ücundan,
Aşüftəliyim sərvətü samanın üçündür.

Diqqət yetirilərsə, Füzulidən gətirilən söz və ifadələrin, izafət birləşmələrin böyük əksəriyyətindən istifadə edilir və ona, belə demək mümkünsə, satirik don geydirilir, sözün leksik məna çalarları burada fərqli bir funksiyanı icra etməyə yönəldilir.

“Pənbeyi-daği-cünun içrə nihandır bədənim” mətləli beytin özündə bədii təzaddan istifadə edilməklə yaradılan müqayisə bədii təsvirə və poetik fiqura məxsus əlamətləri özündə qabarıq şəkildə nümayiş etdirməkdədir:

                             Pənbeyi-daği-cünun içrə nihandır bədənim,
                             Diri olduqca libasım budur, ösəm kəfənim.

                             Canı canan diləmiş, verməmək olmaz, ey dil!
                             Nə niza eyləyəlim, ol nə sənindir, nə mənim.

Daş dələr ahim oxu şəhdi-ləbin şövqindən,
Nola zənbur evinə bənzəsə beytül-həzənim.

Professor Mir Cəlal bu qəzəlin bir beytində beş təşbihin işlənilməsinə əyani nümunə kimi:

Bülbülü-qəmzədəyəm, baği-baharım sənsən,
Dəhənü-qəddü-rüxün qönçəvi sərvü səmənim

– beytinə diqqəti cəlb edərək belə bir qənaətə gəlidi ki: “Bu beytdə beş qüvvətli təşbih verilmişdir. Nisbətən “həmcins” olan bu təşbihlərin yanaçı yazılması ilə yenə bədii bir lövhə yaradılmış olur.

Şair bülbüldür (əslində lirik qəhrəman – R. Ə.) məşuqə bahar bağıdır. Məşuqənin dodaqları, bağın qönçəsidir, boyu bağın sərvidir, üzü isə bağın yasəmənidir. Bu misrada əksinə o, bütün bənzəyənləri misranın bir tərəfinə, bənzədilənləri də o biri tərəfinə yığmışdır. Yuxarıdakı bəndə diqqət edək:

Dəhənü-qəddü-ruxün,
Qönçəvü-sərvü-səmənim.

Bənzətmələrin bütün sistema ilə verilməsi, ayrı-ayrı elementlərin mövqeyini təyin etməyə imkan verir.

Bir də burada bənzədilənlə həmcins predmet olduğundan (qönçə, sərv, yasəmən…) yanaşı verilmələri bədii məntiqə daha uyğun gəlir.”

Şairin “Divan”ına daxil edilən elə qəzəl nümunələri var ki, onlar bir bədii struktur kimi əvvəldən axıra kimi yalnız təşbihlərdən istifadə yolu ilə qələmə alınıb. Bu baxımdan “Qansı gülşən gülbüni sərvi-xuramanınca var? və “Nalədəndir ney kimi avazeyi-eşqim bülənd” mətləli qəzəllərini nümunə göstərmək olar.

Birinci nümunədə məcazın iki növündən təşbih və metaforadan istifadə olunmuş, poetik müraciət sual şəklində qurulmuşdur:

Qansı gülşən gülbüni sərvi-xuramanınca var?
Qansı gülbün üzrə ğönçə, ləli-xəndanınca var?

Qansı gülzar içrə bir gül açılır hüsnün kimi,
Qansı gül bərgi ləbi-ləli-dürəfşanınca var?

Qansı bağın var bir nəxli, qədin tək barvər,
Qansı nəxlin hasili sibi-zənəxdanınca var

Gətirilən nümunələr belə bir qənaətə gəlməyə imkan verir ki, Füzuli yaradıcılığını misilsiz bir poetik yüksəlişə daşınmasında mövzu və ideyalar aləmindən asılı olmayraq bədii təsvir vasitələri və poetik fiqurlar müstəsna rol oynamışdır.

Həqiqət isə budurki eşq və gözəllik Fizuli qəzəlində mühüm yer tutur. İlahi gözəllik və ilahi məhəbbət şairidir. Qeyd etdiyim kimi gözəllik və məhəbbətin tərənümü Fizuli şeirində, xüsusulə onun lirik irsinin tutumlu bir hissəsini təşkil edir. Gözəlliyin meyarı Fizuli qəzəllərində ölçüsuzdür.

Ruhəngiz Əliyeva
Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun aparıcı elmi işçisi,
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

ƏDƏBİYYAT SİYAHISI;

1.Ədəbiyyatşünaslıq terminləri lüğəti. tərtib edəni Əziz Mirəhmədov Bakı maarif. 1978