‘One Flew Over the Cuckoo’s Nest’, Ken Kesey‘in 1962 tarihli aynı adlı romanından uyarlanan, yönetmenliğini Miloš Forman‘ın yaptığı 1975 Amerikan psikolojik komedi-drama filmidir. Filmde Jack Nicholson, bir akıl hastanesinde yeni bir hasta olan Randle McMurphy olarak rol alıyor ve ilk filmlerinde Louise Fletcher, Will Sampson, Danny DeVito, Sydney Lassick, William Redfield ve ayrıca Christopher Lloyd ve Brad Dourif‘ten oluşan destekleyici bir oyuncu kadrosu var. Çekimler Ocak 1975’te başladı ve üç ay sürdü, Salem, Oregon ve çevresinin yanı sıra kuzey Oregon kıyısındaki Depoe Körfezi’nde gerçekleşti. Yapımcılar filmi gerçek bir akıl hastanesi olan Oregon Eyalet Hastanesinde çekmeye karar verdiler, çünkü bura aynı zamanda romanın da geçtiği yerdi. Filmde görülen orijinal binalar yıkılmış olsa da hastane hâlâ çalışıyor (2022 itibariyle). Birçok kişi tarafından şimdiye kadar yapılmış en iyi filmlerden biri olarak kabul edilen ‘One Flew Over the Cuckoo’s Nest’, Amerikan Film Enstitüsü’nün 100 Years, 100 Film listesinde 33. Sırada yer almıştır. Film, 1934’te Bir Gecede Oldu’nun ardından beş büyük Akademi Ödülü’nü (En İyi Film, Başrolde Erkek Oyuncu, Başrolde Kadın Oyuncu, Yönetmen ve Senaryo) kazanan ikinci oldu. Ayrıca çok sayıda Altın Küre ve BAFTA Ödülü kazandı. 1993’te film, Amerika Birleşik Devletleri Kongre Kütüphanesi tarafından “kültürel, tarihsel veya estetik açıdan önemli” kabul edildi ve Ulusal Film Arşivi’nde korunmak üzere seçildi.
1963’te Randle McMurphy, 15 yaşındaki bir kıza tecavüzden dolayı Oregon’daki bir çalışma çiftliğindedir. Ağır işlerden kaçınmak için kendisini bir akıl hastanesine transfer ettirir. Koğuşa, hastalarını korkutan soğuk, pasif-agresif bir tiran olan başhemşire Mildred Ratched hâkimdir. Diğer hastalar arasında genç, endişeli, kekeme Billy Bibbit; sinir krizi geçirmeye meyilli Charlie Cheswick; sanrılı, çocuksu Martini; açık sözlü, bastırılmış eşcinsel Dale Harding; kavgacı ve saygısız Max Taber; epilepsi hastaları Jim Sefelt ve Bruce Fredrickson; sessiz ama şiddete meyilli Scanlon; uzun boylu, sağır-dilsiz Kızılderili “Şef” Bromden; ve kronik rahatsızlıkları olan birkaç kişi daha…
Ratched, McMurphy’nin canlı, asi varlığını otoritesine bir tehdit olarak görüyor ve buna hastaların sigaralarına el koyarak ve karneye bağlayarak ve kart oynama ayrıcalıklarını askıya alarak yanıt veriyor. McMurphy kendini Ratched’a karşı bir irade savaşında bulur. Bir okul otobüsü çalar, birkaç hastayla birlikte Pasifik Okyanusu kıyısında balık tutmaya gitmek için kaçar ve onları kendi yeteneklerini keşfetmeye ve özgüven kazanmaya teşvik eder. Bir emir ona yargıcın zaman cezasının suçlu olarak kabul edilen insanlar için geçerli olmadığını söyledikten sonra, McMurphy kaçma planları yapar ve Şef Bromden’i bir pencereden bir hidroterapi konsolu atmaya teşvik eder. Ayrıca McMurphy, Chief ve Taber’in kuruma gönülsüz olarak bağlı olan tek kronik olmayan hastalar olduğu ortaya çıkıyor; geri kalanlar kendilerini adamışlardır ve her an ayrılabilirler, ancak bunu yapmaktan çok korkarlar. Cheswick krize girdikten ve Ratched tarafından karneye verilen sigaralarını talep ettikten sonra, McMurphy emirlerle kavga eder ve Chief müdahale eder. Ratched, bu itaatsizliğin bir sonucu olarak Chief, Cheswick ve McMurphy’yi “şok dükkanına” gönderir. Cezalarını beklerken, McMurphy Chief’e bir sakız verir ve konuşabildiğini ve duyabildiğini keşfeder, insanlarla temastan kaçınmak için sağır-dilsizliğini taklit ederek elektrokonvülsif tedaviye tabi tutulduktan sonra, McMurphy beyin hasarlı gibi davranarak koğuşa geri döner, ancak daha sonra tedavinin onu Ratched’ı yenmek için daha kararlı hale getirdiğini ortaya çıkarır. McMurphy ve Chief kaçma planları yaparlar, ancak Ratched ve emirler gece için ayrıldıktan sonra arkadaşları için gizli bir Noel partisi düzenlemeye karar verirler. McMurphy koğuşa gizlice iki kadın, Candy ve Rose ve alkol şişeleri sokar; Buna izin vermesi için muhafız Turkle’a rüşvet verir. Partiden sonra, McMurphy ve Chief kaçmaya hazırlanır ve Billy’yi onlarla gelmeye davet eder. Billy reddeder, ancak Candy ile bir “tarih” ister; McMurphy onunla seks yapmasını ayarlar. McMurphy ve diğerleri sarhoş olurlar ve McMurphy, Chief ile kaçmak yerine uykuya dalar. Ratched sabah gelir ve koğuşun dağınık olduğunu görür ve hastaların çoğu bayılır. Billy ve Candy’yi birlikte keşfeder ve Billy’yi herkesin önünde utandırmayı amaçlar. Billy, kekemeliğinin üstesinden gelmeyi ve Ratched’a karşı durmayı başarır. Billy, annesine söylemekle tehdit ettiğinde, baskı altında kalır ve kekemeliğe döner. Ratched onu doktorun ofisine yerleştirir. Dakikalar sonra, McMurphy Şef ile pencereden kaçmaya çalışırken bir hademeyi yumruklar ve diğer emirlerin müdahale etmesine neden olur. Bu sırada Billy, boğazını kırık camla keserek intihar eder. Ratched, günlük rutinin her zamanki gibi devam etmesini isteyerek durumu hafifletmeye çalışır ve öfkeli bir McMurphy, Ratched’ı boğar. Emirler McMurphy’yi bastırarak Ratched’ın hayatını kurtarır.
Bir süre sonra, Ratched bir boyunluk takıyor ve zayıf bir sesle konuşur ve Harding şimdi askıya alınmamış kart oyununa öncülük eder. McMurphy’nin hiçbir yerde bulunamaması, kaçtığına dair söylentilere yol açar. O gecenin ilerleyen saatlerinde Şef, McMurphy’nin yatağına döndürüldüğünü görür. Onu selamlar, McMurphy’nin onsuz kaçmayacağına dair sözünü tuttuğu için mutlu ama McMurphy’nin tepkisiz ve fiziksel olarak topal olduğunu fark eder ve alnında lobotomi yaraları keşfeder. Şef gözyaşları içinde McMurphy’ye sarılır ve onu bir yastıkla ölümüne boğmadan önce “benimle geliyorsun” der ve böylece yakın arkadaşını ötenazi yapar. Daha sonra hidroterapi çeşmesini yerden kaldırır, pencere kapılarından kırıyor ve tek başına kaçarken, kalan mahkumlar cam kırılma sesiyle uyanmış, onu izleyip tezahürat yaparlar.
Goffman tımarhane için, “birbirine benzer durumdaki insanların daha geniş toplumdan yeterli bir süre için koparılarak, hep birlikte, formel olarak yönetilen, kapalı bir yaşam olarak sürdürmeleri” şeklinde tanımlamıştır. Mc Murphy tımarhaneye girene kadar “normal” davranışlar sergilerken, tımarhaneye dahil olduğu andan itibaren maskesini değiştirip deli rolüne bürünür. Oradaki deliler gibi güler ve polisleri öpmeye başlar. Aslında normal bir insan gibi de görünen Mc Murphy’nin, tımarhaneye giriş nedeninin akıl hastası olup olmadığı belirlenmek olsa da Goffman’a göre, tımarhaneler zaten insanların deli rollerini pekiştiren bütüncül kurumlardır. Delilik belirtisinin biraz olması durumunda tımarhaneye girdiğiniz an donanımlı bir deli olarak çıkmak Goffmancı bakış açısına göre mümkün.
Hemşire ve hastaların etkileşim içinde bulunduğu ve tımarhanenin bir rutini olan cuma toplantısında Hemşire Ratched Bay Harding’e zihinsel yeteneğinin zayıf olduğundan dolayı karısıyla problemlerinin olduğunu vurgulaması üzerine Bay Harding’in cevabı: “Hayatını insanca ilişkileri sürdürecek normal davranışlar sergilemek istediği olur.” Goffmancı bakış açısına göre bu tımarhanelerde gerçekleşmesi çok zor olan bir davranıştır.
Filmin diğer dikkat çekici bölümlerinden biri de Mc Murphy’nin Şef’e sağır ve dilsiz biri gibi davranmayıp normal davranışlar sergilemesini istemesidir. Şef ise tımarhane ortamına uygun rolde olmak için sağır ve dilsiz maskesini takar. Kendini sahne arkasında hissettiği yani ona deli muamelesinin yapılmadığı Mc Murphy’nin yanında deli izlenimi vermeyi bırakır ve benliğini sunmaya başlar. Mc Murphy iletişim kurmakta zorlandığını ve benliğini sunamadığını anlar. Hemşirelerden müziğin sesinin kısılmasını rica eder. Müziğin sesinin kısılması halinde kimsenin bağırarak kendini ifade etmek zorunda kalmayacağını belirtir. Hemşire Ratched ise “Burada insanlara ait tek şeyin müzik olduğunu” söyler. Aslında burada bir ironiden söz etmek mümkün: İnsanlara ait bir benliğin olmadığını ve insanların tımarhane ortamına uygun maske takmak durumunda olduğunu açıklar. Belki de müzik insanların etkileşimlerini bastırmak için bir aracı rolündedir. Performansın sunulduğu yer kapalı bir mekân olduğundan dolayı performanslar zaten olduğundan çokça kısıtlanmış olarak sergilenir. İnsanları deli yapan tımarhanelerin en büyük sebebi de kısıtlanmış performanslar sergiletmek olabilir.
Bay Mc Murphy tımarhane ortamında alışılmış olan rollerin dışında performanslar sergilemeye başlar. “Delilik” rolüne karşı bir rol mesafesi içerisinde davranışlar gösterir. İlacını içmemek isteğine karşılık tımarhane kurumu onu kendi himayesine alacak kurallar sunmaya başlar ancak durum Goffman’ın da dediği gibi kişilerin kurumları aşabileceği üzerine Mc Murphy ilacını içer gibi yapıp sahne arkasında içmediğini ve tımarhanenin kurallarını çiğnediğini gösterir. Yine bir kural ve rutin dışı olan bir şey Mc Murphy tarafından hemşire Ratched’dan istenir. Toplantı yerine Beyzbol Maçının izlenmesini teklif eder. Bu teklife karşılık takım üyeleri arasında oylama yapılır ancak deli rolüne bürünmüş olan aktörlerin tımarhanelerin kuralları dışına çıkamadıkları görülür. Bu davranışlarının nedeni damgalanmış bireyler olduklarından, sahne arkası alanları çok dar olduğu için sahne önüne hazırlayacakları bir benlik oluşturamamalarından kaynaklanıyor olabilir. Ardından Mc Murphy TV’de Beyzbol Maçını izliyormuş gibi bir performans sergilemeye başlar. Takım arkadaşları bir tarafta Mc Murphy’yi izlerler ve ardından onlarda Mc Murphy’nin yaptığı gibi Beyzbol Maçını izliyormuş gibi davranırlar. Hemşire Ratched ise oylamaya katılmayan aktörlerin birden farklı role bürünmelerini anlamaya çalışarak takım üyelerini izlemeye devam eder.
Mc Murphy bu yaptıklarından ötürü, tımarhaneye uymayan davranışlarıyla tımarhane müdürü ve baş çalışanlarıyla görüşmeye alınır. Yaptığı davranışlar hakkında konuşulurken aslında bir sözüyle delilik rolüne açıklık getirir. “Toplumun gözü önündeyken yaptığınız hareketlerde devamlı dikkatli olmalısınız.” Bu sözüyle tersi bir durumda deli damgasını yer ve sizi iyileştirmek için kurulan fakat diğer taraftan delilik rolünü iyi idâme ettirtecek olan tımarhane kurumuna teslim edilirsiniz. Bu apaçık bir şekilde olmasa da giydirdikleri kıyafetler, tımarhanenin aydınlatması, yüksek sesle konuşulması, benliklerinin sunuluşundaki engel, hemşirelerin hastalara karşı tutumları gibi faktörler tüm insanları deli yapmak için donatılmış kurumlar olmaya yeterlidir. Bu donanımlı kurum karşısında filmin şaşırtıcı sahnelerinden biri olan Mc Murphy’nin tımarhanedeki aktörlere tımarhanede kalmaları konusunda gönüllü olup olmadıklarını sorar ve hepsi gönüllü olarak kalmak istediklerini belirtir. Bu durum normal hayatta damgalanmış bir birey olmaktansa, kendileri gibi olan bireylerin arasında, benliklerini daha iyi sergiliyor oluşlarından dolayı kalmak istediklerini gösterebilir.
Mc Murphy deli maskesini her birinden çıkarma girişiminde bulunsa da sahnedeki hiçbir birey deli maskesinden sıyrılamıyor. Goffman bu durumu şöyle yorumluyor “Her ne kadar edepli davranış kişinin içinde bulunduğu bölgeye ve sete saygı göstermesi biçimini alabiliyorsa da bu saygı gösterisi doğal olarak seyirciyi olumlu yönde etkileme veya yaptırımlardan kaçınma gibi arzulardan kaynaklanıyor olabilir.”
Mc Murphy takım üyelerine “dışarıdaki hiçbir insandan daha deli değilsiniz” diyor ve Goffman bu konuda hakkında şu ifadeyi kullanmıştır: “Damga kişideki çeşitli durumların neden olduğu bir anormallik değildir. Herkes damgalanabilir, bu bozulmuş kimliği düzeltmek için bir atılım yapılır.” Goffman damganın “insanları damgalanmış ve normal diye ikiye ayıran somut bir durum” olmadığını… Damgalanmış ve normal olanın kişiler değil bakış açılarının olduğunu vurgular.
Emel AKBAŞ
Son Yorumlar